توانایی های زبان فارسی

پنج  گفتگو  با دکتر حسین سامعی در باب توانایی‌های زبان های مختلف به خصوص فارسی

پیش درآمد: طرح موضوع و خلاصه‌ی گفتگوها

 سوال اصلی: آیا زبان فارسی در مقایسه با زبان های دیگر، مثلاً زبان های غربی، کم توان تر است؟

سلام دوستان.  در این گروه از پادکست های فراگفتار، مجموعه دیگری از گفتگو های مرا میشنوید با دکتر حسین سامعی، زبانشناس، پژوهشگر سابق فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و مدرس فعلی دانشگاه اموری در ایالت جورجیا.

این مجموعه شامل پنج گفتگوست. موضوع این پنج گفتگو تعریف انواع مختلف توانایی های زبانی است و محک زدن زبان فارسی از منظر هرکدام از آن توانایی ها و در مقایسه با زبان های دیگر، به خصوص زبان های غربی.

در دو گفتگوی اول و دوم، دکتر سامعی سه نوع عمده‌ی توانایی های زبانی را معرفی و بررسی می کند، یعنی توانایی های نحوی،  واژگانی، و بیانی.  و در پایان گفتگوی دوم زبان های مختلف را،  وبه خصوص فارسی را، با معیار این توانایی ها محک می‌زند.

در سه گفتگوی آخر، یعنی گفتگو های سوم تا پنجم، او  توانایی واژه سازی را با جزئیات بیشتر بررسی می کند. (توجه کنید که مجموعه‌ی گفتگوهای برنامه ریزی زبان که پیش از این آمد  از جمله به موضوع واژه سازی می پردازد ولی در ارتباط با برنامه ریزی زبان و نه با جزئیات این مجموعه. از قضا، نام آن مجموعه را نخست گذاشته بودیم «پنج گفتگوی واژه سازی»، ولی بعداً نامش را تغییر دادیم به «پنج گفتگوی برنامه ریزی زبان» که  نام مناسب تری ا ست).

به خصوص، در گفتگو های سوم و چهارم، دکتر سامعی پس از تعریف مفاهیم پایه، چند روش افزودن واژه های نو را به مجموعه‌ی واژگان یک زبان بررسی می کند. این روش ها عبارتند از وام گیری، انتقال دستوری یا معنایی (با مثال جالبی در مورد کلمه شیر آب)، و نوواژه سازی. روش آخر خود شامل چندین فرآیند جالب است، مانند اشتقاق، ترکیب، عبارت سازی، فعل مرکب سازی (با توجه به تعداد نسبتاً بسیار کم افعال ساده در فارسی)،کوته سازی، و جعل. در آخرین گفتگو، یعنی گفتگوی پنجم، او می پردازد به تاریخچه‌ی مشکلات واژه سازی در زبان فارسی به خصوص در مقابل تهاجم زبان عربی پس از ورود اسلام و همچنین در مقابل تهاجم زبان های غربی در دوران معاصر. به علاوه، او به موضوع جالب رده بندی زبان ها از منظر واژه سازی می پردازد، که در یک شکل آن زبان های هندواروپایی متمایز می شوند از زبانهای سامی و زبان های شرق دور. او نهایتاً جایگاه فارسی را در این رده بندی بررسی می کند و احتمال اینکه زبان فارسی از روشهای واژه سازی در گروه اول شروع کرده و به تدریج در طول قرون متوالی از آن گروه دور شده و به روش های واژه سازی گروه سوم نزدیکتر گردیده. در خاتمه، بر پایه توضیحات بالا، دو رویکرد متفاوت برنامه ریزان زبان یا زبان شناسان را برای واژه سازی معرفی، و اشاره می کند به واکنش‌های منفی کاربران زبان به بعضی از این رویکردها، از جمله طنز انتقادی صادق هدایت درباره‌ی واژه های پیشنهادی فرهنگستان اول. در پایان اشاره‌ای داریم به شعر و داستان زیبای بقال و طوطی در مثنوی معنوی:

کار پاکان را قیاس از خود مگیر

گر چه باشد در نبشتن شیر، شیر

مانند مجموعه‌های قبلی، برای هر یک از پنج گفتگو فهرستی مشروح فراهم کرده‌ایم از موضوعات و قسمت های آن گفتگو، و شامل آدرس زمانی بعضی قسمت‌ها. پخش کننده پادکست شما هرچه باشد، احتمالاً هر پادکست قسمت توضیحاتی دارد. فهرست هر گفتگو را ضمیمه کرده ایم به قسمت توضیحات پادکست آن گفتگو. مجموعه‌ی هر پنج فهرست هم برای مراجعه در پایین آمده. چون گفتگو های مختلف و قسمت های هر گفتگو کمابیش از هم مستقلند، اگر مایلید می توانید به کمک فهرست مشروح، قسمت های مورد علاقه خود را برگزیده و گوش کنید.

این هم  یک رباعی حسن ختامی بر این پیش درآمد:

(البته با معذرت از حکیم عمر خیام به خاطر تقلید ضعیف)

قومی گویند فارسی چون شکر است

قومی که نی، از حنظل هم تلخ تر است

میترسم از آن که سامعی گویدشان

کای بی خبران قضیه پیچیده تر است

### بخش اول- توضیح مسئله

## ۱. مقدمه

## ۲. توانایی زبان یعنی چه؟ (۳:۳۰)

۲.۱# همه زبانها، از یک منظر، “توانا” هستند

۲.۲#-  «ناتوانی» زبان در  مواجهه با تغییر  و یا تنوع (۸:۳۰)

###بخش دوم- جنبه‌های مختلف توانایی زبان : (۱۴:۳۰)

۱##-   توانایی در ساختمان نحوی (جمله بندی) (۱۷:۳۰)

۱.۱# – رابطه‌ گاه گاه با قدرت پردازش:

–محل فعل

— جملات مرکب و موصولی(۳۰:۰۰)

–زنجیره‌ی گروه‌های اسمی  یا توصیف‌گرها (۳۴:۰۰)

۱.۲#- موضوع صرف:(۳۹:۰۰)

–رابطه با نحو و با طبقه‌بندی کلمات و با تنوع کلمات

— توانایی ها و ناتوانی های نحوی فارسی، عربی، انگلیسی

موضوعات کلیدی: توانایی های زبان، توانایی نحوی،تعریف توانایی زبان، زبان فارسی، زبان شناسی

### ادامه‌ی بخش دوم- جنبه‌های مختلف توانایی زبان

## ۲- توانایی در غنای واژگانی

۲.۱#- واژگان فعال

۲.۲#-  واژگان منفعل- رابطه با دیرینگی زبان

۲.۳#- دو روش ورود واژگان جدید : واژه سازی و وام گیری(۸:۳۰)

–واژه سازی:  یک روش ورود واژگان جدید

— وامگیری: امکان آشوب‌گری

# ۲.۴- کمک واژه سازی به تقویت زبان ( ۱۰:۰۰)

۲.۵# – توانایی زبان های مختلف در واژه سازی:

— عربی: قدرتمند، فعال

— انگلیسی و فارسی

–مقابله‌ی فارسی با هجوم‌ واژه‌های غیر فارسی (۱۲:۳۰)

—مشکل مشابه در انگلیسی: نیاز به سرواژه‌ها  (۱۴:۳۰)

— سوال:  تعریف صرف، تفاوت بین عربی و فارسی  (۲۰:۳۰)

۳## –  توانایی‌های بیانی: (۲۵:۰۰)

۳.۱#-  بیان ادبی در مقابل بیان علمی-فنی

— بیان ادبی ـ شاعرانه، تفاوت از حیث موضوع، نه قدرت بیان (۳۰:۰۰)

— نامگذاری رنگها در فارسی و انگلیسی  (۳۲:۰۰)

— ناتوانی های زبان فارسی در زمینه دانش و فناوری جدید (۳۵:۳۰)

۳.۲#- سابقه‌ی تاریخی فارسی در مقابله با عربی (۳۸:۳۰)

–متون ادبی در مقایسه با متون علمی و عرفانی

— رابطه احتمالی با فارسی سره‌ی فردوسی و رودکی

### بخش سوم: جمع بندی بخش های اول و دوم: مقایسه‌ی زبانها و جایگاه فارسی (۴۶:۳۰)

۱##- مقایسه زبان ها: (۴۶:۳۰)

# ‌‌۱.۱- تنها یک زبان کاملن توانا در بیان علمی-فنی: انگلیسی

# ۱.۲- توانایی‌ها  و ناتوانی های زبان فارسی امروز

۲##-  پیچیدگی‌های شیوه ‌های واژه سازی در فارسی (۵۴:۰۰)

–مقایسه سرواژه‌سازی در انگلیسی با واژه سازی در فارسی

–ایمیل در مقایسه با  رایانامه

موضوعات کلیدی:  توانایی واژگانی، توانایی بیانی، واژه سازی و وام گیری،توانایی بیان ادبی، توانایی بیان علمی فنی

###بخش اول: مقدمه

##  ۱. واژگان چیست؟

# ۱.۱ مجموعه‏‌ای از عبارتهای زبانی معنی‌‏دار که در طول زمان در یک زبان تثبیت شده‏‌اند

–واژگان +نحو

# ۱.۲ اعضای مجموعه پیوسته تغییر میکنند: در زمان، در مکان، در موقعیت (۷:۰۰)

–واحدهای منسوخ

–واحدهای جاری

–واحدهای نو

## ۲. واژه چیست؟ (۹:۰۰)

# ۲.۱ هر یک از واحدهای واژگانی محفوظ در واژگان

## ۳. واحدها دو نوع ساخت دارند (۱۲:۰۰)

# ۳.۱ بسیط

# ۳.۲ مرکب

–بحث تعریف مرکب

— تکواژ morphene

### بخش دوم: روشهای افزودن واحدهای نو به واژگان (۲۱:۳)

## ۱- روش وام‌‏گیری  (۲۱:۳)

# ۱.۱- وام‌گیری از زبانهای دیگر

وامگیری و سنت (۲۷:۰۰)

# ۱.۲-  وام‌گیری از گونه‏‏‌های زبانی دیگر (۲۸:۰۰)

مثال رابطه فارسی ایرانی با افغانستان و تاجیکستان

پشتو و فارسی در افغانستان (۳۴:۰۰)

## ۲ – روش انتقال دستوری/ معنایی واحدهای موجود (۳۷:۳۰)

–معنایی:

— ریشه تاریخی کلمه‌ی شیر در فارسی

—کرسی

–دستوری:  بزرگتر  (۴۵:۳۰)

موضوعات کلیدی: توانایی واژگانی، وام گیری واژگان، انتقال دستوری واژگان، انتقال معنایی واژگان، واژه های بسیط و مرکب

 

###  ادامه‌ی بخش دوم: روشهای افزودن واحدهای نو به واژگان

## ۳-  روش نوواژه‏‌سازی= واژه سازی

انواع فرایندهای نوواژه‌سازی:

# ۳.۱- اشتقاق: پایه+ وند (مقایسه با خانواده‌های دیگر: سامی، خاور دور

# ۳.۲- ترکیب:  پیرمرد، زرداب، سفیدروی، بلند بالا  (۸:۲۰)

# ۳.۳- عبارت‏سازی:   مدیرکل، تخم‌مرغ (۱۰:۰۰)

# ۳.۴- فعلهای مرکب در فارسی (۱۳:۰۰)

— کمی فعل بسیط در فارسی (چهارصد!)

–استفاده از مرکب سازی:  « -کردن»،«-شدن»،«-یافتن» ، دادن، …

— تفاوت فریاد کردن،  فریاد زدن، و فریاد کشیدن

# ۳.۵- اختصار  یا کوته‌سازی (۲۰:۰۰)

–حرفی: اف‌بی‌آی

–عبارتی: «نیرو» «مرکز نشر» «نشر دانشگاهی» «سپاه»

–سرواژه‏‌سازی: ناجا

# ۳.۶- جعل   (۲۷:۰۰)  (Coinage)

موضوعات کلیدی:

واژه سازی از طریق اشتقاق،واژه سازی از طریق ترکیب، واژه سازی از طریق عبارت سازی، فعل های مرکب در فارسی، واژه سازی از طریق کوته سازی،

###  بخش سوم: تاریخچه‌ی مشکلات واژه سازی در فارسی

## ۱- تنش با روشهای واژه سازی در عربی

# تفاوت روش واژه سازی در عربی با فارسی

# تأثیر تاریخی عربی بر فارسی: تداخل زبانی

— وجود دو شیوه موازی در فارسی

— نتیجه: کند شدن اشتقاق فارسی

# پیشنهاد فعال کردن اشتقاق فارسی (۸:۳۰)

— دائره المعارف مصاحب: یونش، یونیده، یونیزه، قطبش، اکسایش …

## ۲- مقابله با هجوم زبان های غربی (۱۱:۰۰)‌‌

# تأثیر کنونی وامگیری واژگان انگلیسی بر فارسی

## ۳- چاره‌جویی: چه باید کرد؟ (۱۵:۰۰)

# دوراهی انتخاب: ترکیب یا اشتقاق؟

### بخش چهارم (گریز): رده‌‏بندی زبانها از منظر واژه‎سازی  (۲۰:۰۰)

(توضیح:  رده بندی پایین دیگر معمول نیست ولی برای این بحث مفید است)

## ۱- زبانهای پیوندی(چسبناکی) (Agglutinative languages) (۲۱:۰۰)

# مثال: زبان‌های هند و اروپایی مانند فارسی

## ۲- زبانهای ترکیبی (synthetic or fusional languages ) (۲۳:۰۰)

# مثال: زبان‌های سامی مانند عربی

## ۳. زبانهای تحلیلی ( analytical languages) (۳۸:۰۰)

# مثال: زبان چینی

### بخش پنجم:  اختلاط ‌ روشهای زبان های پیوندی و تحلیلی در فارسی  (۴۰:۳۰)

## ۱. روشهای زبانهای تحلیلی در فارسی:  (۴۰:۳۰)

# مرکب سازی برای تولید فعل

— کمبود چشمگیر افعال بسیط در فارسی نسبت به زبان های دیگر (چهارصد)

— جبران بسنده‌ی این کمبود توسط فعل های مرکب

# مرکب سازی برای تولیدحروف اضافه و حروف ربط (۴۶:۳۰)

## ۲. فرضیه میل کردن تاریخی فارسی از یک زبان پیوندی به سمت زبان های تحلیلی (۴۸:۳۰)

# قوی تر بودن شیوه های تحلیلی نسبت به شیوه های پیوندی  (۵۱:۰۰)

— مثال: رواج و فعال بودن بیشتر پسوند -خانه در مقایسه با -ستان

### بخش ششم برنامه ریزی زبان و دو دستگی در میان زبان شناسان: (۶۰:۰۰)

## ۱. طرفداران فعال کردن واژه سازی از طریق اشتقاق (روش زبان های پیوندی)

## ۲. طرفداران ادامه مسیر طبیعی فارسی:  واژه سازی از طریق ترکیب یا عبارت‌ سازی (نزدیکتر به روش زبان‌های تحلیلی)

## ۳. نتیجه‌ی اختلاف: دو نوع گرایش برای  واژه سازی (۶۴:۰۰)

# ۳.۱- واژه سازی طبیعی: به طور طبیعی و نا آگاهانه توسط اهل زبان (کاربران زبان)

# ۳.۲- واژه سازی برنامه ریزی شده: «تقویت» آگاهانه‌ی زبان بر اساس اطلاعات زبانی و تاریخی

— واکنش منفی اهل زبان (کاربران زبان) (۶۶:۳۰)

— مثال: به سخره گرفتن واژگان پیشنهادی فرهنگستان اول توسط صادق هدایت: (۷۰:۳۰)

شد کلوب و کافه و جایی و قبرستان کنون

باشگاه و داشگاه و  شاشگاه و لاشگاه

— اشاره به مجموعه گفتگوهای برنامه ریزی زبان (۷۱:۳۰)

### بخش هفتم: پرسش و پاسخ (۷۳:۰۰)

۱- موضوع پاکسازی فارسی از عربی: واژگانی (لغوی) یا دستوری (صرفی/نحوی)؟

۲- نوواژه‌سازی از طریق جعل (coinage)  مثالهای خفن، دودره، جواد  (۷۹:۳۰)

۳- دلیل غالب شدن یا گرایش به سمت یک روش واژه‌سازی (۸۵:۳۰)

پایان با شعر زیبای ملای روم، در داستان بقال و طوطی: (۸۹:۰۰)

کار پاکان را قیاس از خود مگیر

گر چه ماند در نبشتن شیر، شیر

موضوعات کلیدی: مشکلات واژه سازی در فارسی، مشکل هجوم زبان عربی، مشکل هجوم زبان های غربی، زبانهای پیوندی، تحلیلی، و ترکیبی