خط فارسی

خط فارسی: تبدیل، تعدیل، یا حفظ

پادکست فراگفتار
ده گفتگو با دکتر حسین سامعی در باب خط فارسی، کاستی‌ها و تواناییهای آن، و روش‌های پیشنهادی برای بهسازی آن
رضا صدر

(آدرس پادکست و فایلهای مشروح در پایان این فایل آمده)

پیش درآمد: طرح موضوع
سوال: آیا خط فارسی کاستی هایی دارد و آیا باید آن را از بن عوض کرد، مثلاً با تغییر خط به خط لاتین، مانند ترکیه‌ی اوائل قرن بیستم؟ یا باید آن را تعدیل نمود؟ چرا و چگونه؟

سلام دوستان. در این گروه از پادکست های فراگفتار، مجموعه‌ی دیگری از گفتگوهای مرا میشنوید با دکتر حسین سامعی، زبانشناس، پژوهشگر سابق فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و مدرس فعلی دانشگاه اموری در ایالت جورجیا:

http://mesas.emory.edu/home/people/faculty/samei.html

موضوع این مجموعه‌ی گفتگوها خط فارسی است. سوال این است که آیا، چنان که گاهی میشنویم، خط امروز فارسی کاستیهایی دارد و برای رفع آنها ایران باید خط فارسی خود را عوض کند، همانگونه که کشور ترکیه خط زبان ترکی در آن کشور را در اواخر دهه بیست قرن بیستم تبدیل کرد از خطی که مبنایش خط عربی-فارسی بود به خطی که مبنایش خط لاتین است؟

این مجموعه شامل یک پیش درآمد و ده گفتگوست که طرحی از کلیات و موضوعات هر گفتگو در فهرست زیر آمده. با وجود آنکه گفتگو ها به تدریج سنگهای بنای جواب به سوال بالا را به شکلی منطقی بر هم می‌گذارند، شما شنوندگان می‌توانید به هر کدام از این گفتگوها به طور جداگانه و خارج از ترتیب گوش بدهید بر اساس علایق یا اطلاعات شخصی تان و با استفاده از مندرجات فهرست زیر.

در ضمن دکتر سامعی اصول این مجموعه گفتگو را در برنامه زیر از بی بی سی مطرح کرده:

https://t.me/c/1061733517/1763

به علاوه یکی از برنامه‌های پربار پرگار از بی‌بی‌سی همین موضوع تغییر خط را به خوبی بررسی می کند، و بسیاری از نکته‌های آن برنامه در این گفتگو ها به شکل مفصل تری تجزیه و تحلیل شده:

https://www.youtube.com/watch?v=ETaWp3hQoPk&feature=emb_logo

در ضمن در پایان این فایل، فهرستی گذاشته‌ایم از آدرس پادکست فراگفتار در پخش کننده های مختلف و آدرس فایل های فراگفتار در دراپ باکس.

مقدمه

۱- طرح مسئله
۲- خط، به عنوان رسانه‏‌ای وابسته به و منعکس‏‌کننده زبان
● ارتباط با تمدن، بخصوص با تمدن‌های کشاورزی باستان
● تمایز حوزه‏های تمدنی عمده، از جمله، با یک خط
۳- دو کارکرد عمده خط در این حوزه‏‌ها
● ثبت و بایگانی اطلاعات اداری و مالی حکومت یا امپراطوری
● انتقال تجربه‌‏ها یا فرهنگ، در شکل ادبیات و جز آن، به نسلهای بعد
۴- کانونهای عمده تمدنی مرتبط با خط
● مصر
● سومر
● چین
● هند
● فنیقیه
۵- وام گیری خط‌ توسط حوزه‌‏های تمدنی دیگر
● یونان، ایران، اروپا، یهودیت، عرب
● شکل وامگیری خط:
○ اقتباس خطی موجود از یک تمدن کهن‌تر
○ انطباق آن با نیازها و ساختمان زبان وام گیرنده
○ انواع اقتباس و انطباق: کامل یا ناقص

رابطه‌ی خط و زبان

۶- خط به عنوان نظامی قراردادی، ولی زبان نهادی انسانی
۷- زبان بر خط تقدم دارد، هم از منظر تاریخی و هم از منظر اجتماعی، مردم‏‌شناختی و کاربردی

تبعیت خط از زبان

۱- تعریف خط
۲- تبعیت حروف خط از ساختمان آوایی، دستوری یا معنایی زبان
● تبعیت مصداقی (هیروگلیف)
● تبعیت مفهومی (چینی)
● تبعیت آوایی
○ تبعیت هجایی (عربی، میخی)
○ تبعیت واجی (لاتین، سیریلیک)
● ۲۳:۳۰ -۶:۳۰ : (گریز طولانی)
○ عربی به عنوان خط هجایی
○ حذف صداهای کوتاه در نوشتار عربی و فارسی
○ عروض (وزن شعر) در عربی و فارسی
۳-.۲۳:۰ آیا خط ایده‌آل وجود دارد؟
● انطباق خط بر زبان هیچ وقت کامل نیست
○ به علت نحوه اقتباس
○ به علت تغییر تدریجی زبان
۴-. ۳۸:۰۰ سوال و جواب
● تشابه تنوع خط با تنوع تکاملی موجودات زنده
● انطباق نسبی حروف عربی با صداهای زبان دری به هنگام اقتباس خط عربی
● ۴۲:۳۰ اقتباس همزه از عربی، انسداد چاکنایی
● ۴۸:۰۰ احتمال تاثیر عربی در تغییر تلفظ فارسی
۵-. ۵۰:۰۰ تفاوت تحلیل آوایی با تحلیل واجی
● معنی واج
● لهجه

کشش و رانش میان خط و زبان

۱- کارکردهای خط در دنیای امروز
● رسانه‌ی اصلی در گسترش سواد
● در آموزش عمومی
● در رسانه‌‏های عمومی
● بخش عمده بایگانیها مکتوب است
● ادبیات مکتوب

۲-جامعه‏ شناسی خط و زبان
● زبان: میل به تغییر و تنوع
○ از زمانی به زمان دیگر (گونه‏‌های درزمانی و تاریخی)
○ از مکانی به مکانی دیگر (گونه‌‏های جغرافیایی و گویشی)
○ از گروهی به گروهی دیگر (گونه‏‌های اجتماعی)
● خط: میل به تثبیت و وحدت صورت
○ برای باقی ماندن در حوزه تمدنی
○ برای ایجاد ارتباط بین‏‌نسلی
○ برای پوشش یکسان گونه‏‌های تحت یک زبان
○ دور شدن زبان از خط به دلیل تغییر زبان
● ۲۳:۴۵-۳۴ سوال و جواب

خط و سیاست

۱- تلاش برای ایجاد انطباق خط بر زبان
● نقش سیاست گذاری و برنامه‌ریزی دولت ها
● دو عامل عمده در سیاست‌گذاری خط
○ میزان دستکاری چقدر باشد
○ جهت‌گیری دستکاری، از نظر عملی و ایدئولوژیک،
● دو شکل عمده
○ تغییر خط
○ تعدیل (اصلاح) خط موجود
● انگیزه‌‏های دستکاری خط
○ عدم انطباق خط بر زبان
■ انطباق کامل اصولاً ممکن نیست
● به علل درزمانی و تاریخی
● به علل گونه شناختی
● جغرافیایی و اجتماعی
○ آموزش مؤثرتر
■ گسترش سواد (مغلطه سوادآموزی)
○ خواندن و نوشتن آسانتر
■ شواهد روانشناسی خوانش و نگارش؟
○ شکل گرافیکی ساده‏‌تر
■ ساده چیست؟
○ تغییر جهت فرهنگی
■ پاسخی به ایدئولوژی متمایل به قدرت
● بخشی از ناسیونالیسم زبانی
● مدرن‌‏سازی زبان و خط
● بازیگران اصلی حوزه سیاستگذاری خط
○ دولت به عنوان مهمترین بازیگر
■ ابزارهای قدرت اقناعی دولت
● بودجه
● ادارات
● رسانه‌‏ها
● آموزش و پرورش
○ روشنفکران (اهل قلم، درسخوانده‌ها)
■ اهل فکر، اهل ابتکار، اهل نوآوری
■ نقش در جهت‌‏دهی به جامعه
■ تاثیر بر تصمیم‌گیری دولت
○ نقش خیل کاربران (مردم عادی)
■ نقش کم در گذشته
■ افزایش نقش: شبکه‏‌های اجتماعی

نمونه‌های سیاست های خطی در قرن اخیر

۱-تجربه‏‌های تغییر خط
● پدیده‏‌ای مدرن (قرن بیستمی)
● قسمتی از برنامه‏‌ریزی وسیعتر زبان
● گره خورده با سیاست و ایدئولوژی
● کشورهایی که خطشان را تغییر داده‏‌اند
○ ترکیه
■ یک تجربه موفق
■ دلایل موفقیت
○ آسیای میانه
■ سیاست متلون
■ تغییرات متعدد
■ نتیجه: آشوب و بلاتکلیفی
○ آذربایجان
■ تجربه‏‌ای نسبتاً موفق
● هزینه‌های تغییر خط برای جامعه
○ گسست فرهنگی از راه تغییر حوزه تمدنی
○ بیسواد سازی ناگهانی جامعه، گسترش نوسوادی
○ پاکسازی گذشته مکتوب فرهنگی
○ ایجاد آشوب هویتی
○ ایجاد آشوب فرهنگی
○ تحمیل هزینه مالی

۲- تجربه‏‌های تعدیل (اصلاح) خط
● ایالات متحده آمریکا
● چین
● ژاپن
● کره
● ایران

خط فارسی: کاستی ها و چاره اندیشی ها

۱- نظرات در مورد کاستی های خط فارسی
○ عدم انطباق حروف و آواها
○ گرافیک خط
○ آشوب در سرهم‏‌نویسی و جدانویسی
○ حضور نالازم خط عربی در فارسی

۲- چاره های موجود یا پیشنهادی برای رفع این کاستی ها
○ تغییر خط
○ تعدیل خط
○ حفظ وضع موجود

تاریخ تحول خط عربی-فارسی

۱- تعدیل تدریجی در طول تاریخ
● از ابتدای گسترش و تثبیت خط عربی و سپس فارسی
● تکثر و تنوع در املای کلمات در دوران پیش – مدرن
● آموزش و پرورش جدید و ضرورت استانداردسازی خط
○ کتابهای درسی
● رسانه‌‏های چاپی، گرایش به وحدت و تثبیت املا
● تلاش برای ایجاد املای معیار
○ آموزش و پرورش
○ فرهنگستان‏ها
○ روشنفکران
● با گونه‌‏های غیرمعیار چه باید کرد؟
○ فارسی گفتاری
○ لهجه‏‌ها

شکلهای ممکن تعدیل در خط فارسی

۱- افزایش و کاهش حروف
● درج مصوتهای کوتاه در زنجیره خط
● مشکل کسره اضافه
● کاهش حروف در کلمات عربی و غیرعربی

۲- تغییر املا ۲۱.۰۰
● حذف حروف ساکت
● املا مطابق با تلفظ (حتی، تنوین اً)
● سرهم‏نویسی و جدانویسی

مشکلات و شروط تعدیل در خط فارسی

۱- مشکلات کاهش حروف یا تغییر املا
● ایجاد کلمات هم‏‌املا
● آشوب املایی
● پیوند حروف در کلمات
○ حروف ناچسب
○ سرهم‏نویسی تکواژها

۲- چهار شرط تعدیل املا
● سنت و تاریخ خط
● خوانایی
● زیباشناسی گرافیکی
● سهولت نوشتن

جمع بندی و نتیجه‌گیری

۱- مسئله چیست؟
● آیا خط فارسی مشکلی اساسی دارد؟
● فایده و هزینه دستکاری خط
● ملاحظه تجربه‏‌های دیگران در تغییر یا حفظ خط
● مزایای حفظ خط موجود، ضمن تعدیل تدریجی
○ ارتباط بین‌‏نسلی
○ حفظ حوزه تمدنی
○ تدوام سنت زبانی/ ادبی/ زیباشناختی
○ افزودن رنگی بر موزاییک فرهنگ جهانی
● شبکه‎‏های اجتماعی و تعدیل خط
○ از طریق اشتباهات کاربران
○ از طریق تغییرات تعمدی
○ شباهت با تکامل موجودات طبیعی
■ جهش و انتخاب طبیعی