برنامه ریزی زبان در فارسی و مسئله ورود واژگان بیگانه

پادکست فراگفتار

پنج گفتگو  با دکتر حسین سامعی در باب رویارویی با ورود واژگان «بیگانه» به زبان فارسی

پیش درآمد: طرح موضوع

سوال: با ورود واژگان «بیگانه» به فارسی چه کرده اند  و چه باید کرد؟ جلوگیری، معادل سازی، یا آزاد گذاشتن ورود واژه‌ها به شکل اصلی؟

توجه: نام این مجموعه نخست «واژه سازی» بود که بعدا آن را تغییر دادیم به «برنامه ریزی زبان»‌ که نام مناسب تری است. واژه سازی تنها موضوع قسمتی از این گفتگوهاست و همچنین به شکلی مفصل تر در یکی از گفتگوهای آینده به آن خواهیم پرداخت.

سلام دوستان.  در این گروه از پادکست های فراگفتار، مجموعه‌ی دیگری از گفتگوهای مرا میشنوید با دکتر حسین سامعی، زبانشناس، پژوهشگر سابق فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و مدرس فعلی دانشگاه اموری در ایالت جورجیا:

http://mesas.emory.edu/home/people/faculty/samei.html

موضوع این مجموعه‌ی گفتگوها برنامه ریزی زبان در زبان فارسی است با تاکید بر حساسیتهای معطوف به ورود واژه‌های به اصطلاح بیگانه به زبان فارسی، حساسیت هایی که هدفشان به طور مثال گاه واژه‌های عربی است و گاه واژه های غربی.

در آستانه‌ی انتشار این مجموعه‌ی گفتگوها اتفاقن برخوردم به یکی از برنامه‌های پربار پرگار که موضوع و سهم بزرگی از محتویاتش همخوانی دارند با محتویات این گفتگو‌ها. به علاوه محتویات این گفتگو ها بسیاری از مطالب آن برنامه را به شکل مفصل تری توضیح می دهند. دیدن آن برنامه را هم به شما توصیه می کنم:

به طور خلاصه تلاش این گفتگو ها روشن تر کردن جنبه های علمی و زبان شناسی موضوعات گاه بحث بر انگیزی است مثل موضوعات زیر: آیا باید حتی الامکان از به کار بردن کلمات عربی در گفتار یا نوشتار فارسی خودداری کرد؟ کامپیوتر بگوییم یا رایانه؟  کلمه‌ای مثل رایانه چگونه ساخته شد و چرا؟  سه فرهنگستان زبان ایران درسه حکومت اخیر ایران چگونه به وجود آمدند و چه کردند؟ آیا زبان فارسی به سوی انحطاط و مرگ میرود؟ کدام روش برای پیشرفت علمی ایرانیان مناسب تر است، وام گیری مستقیم واژه های بیگانه (کامپیوتر) یا معادل سازی (رایانه)؟در ضمن در این گفتگو ها نکات جالبی مطرح می شوند  مثل قضیه کلاسهای تمام انگلیسی  در یکی دو دانشگاه ایران؛ و تاریخچه یا ساختار واژه‌هایی مثل ارتش، گمرک،ریال، خودرو، پاتک، ترابری، اکسایش،ابر کومه ای؛ و کلمه ای که این روزها بسیار میشنویم: نوستالژی، چرا نمیگوییم نوستالجیا؟

این مجموعه شامل پنج گفتگو ست در پنج پادکست جدا. خلاصه آن پنج گفتگو را در ادامه این پیش درآمد آورده‌ایم. به علاوه، برای هر گفتگو فهرستی مشروح فراهم کرده‌ایم از موضوعات و قسمت های آن گفتگو و بعضاً با آدرس زمانی بعضی قسمت‌ها. پخش کننده پادکست شما هرچه باشد، احتمالاً هر پادکست قسمت توضیحاتی دارد. فهرست هر گفتگو را ضمیمه کرده ایم به قسمت توضیحات پادکست آن گفتگو. مجموعه‌ی هر پنج فهرست هم برای مراجعه در پایین آمده. چون گفتگو های مختلف و قسمت های هر گفتگو کمابیش از هم مستقلند، اگر مایلید می توانید به کمک فهرست، قسمت های مورد علاقه خود را برگزیده و گوش کنید. به طور مثال، گفتگوی پنجم، چنان که از عنوانش بر می‌آید، به سوالی می‌پردازد که هسته اولیه این گفتگوها بوده و انگیزه بسیاری از فارسی زبانان است در موافقت یا مخالفت با ورود واژگان بیگانه یا معادل سازی: آیا نگهبانی از زبان در مقابل واژگان بیگانه لزومی دارد؟ اگر برای شما هم این  سوال اصلی است و در عین حال وقت یا حوصله گوش کردن به دیگر گفتگو ها و قسمت ها را ندارید، می‌توانید یکراست بروید به سراغ گفتگوی پنجم یا قسمت های خاص آن.

خلاصه ای از محتویات هر گفتگو:

گفتگوی اول موضوع واژگان بیگانه و ورود آنها را به یک زبان معرفی و بررسی می کند. این گفتگو شامل موضوعاتی است درباره رابطه این مسئله با پیدایش حکومتهای نوع جدید و زبان های ملی، درصد واژه های عربی در متون مختلف، و تاریخچه دستور زبان نویسی در فارسی و عربی.

گفتگوی دوم اختصاص دارد به تاریخ و اشکال قرض گیری زبان فارسی از زبانهای دیگر مانند عربی و زبان های غربی. این گفتگو شامل نکاتی است مانند خوبیها و بدی‌های قرض گیری فارسی از عربی؛ تاریخ قرض گیری فارسی از زبان های غربی در سده های ۱۲۰۰ و ۱۳۰۰ هجری شمسی؛ و دلایل احتمالی اینکه  کلماتی که از زبان های غربی قرض گرفته می‌شوند معمولاً با تلفظی نزدیکتر به تلفظ فرانسوی آن کلمه وارد فارسی می‌شوند و نه تلفظ انگلیسی.

گفتگوی سوم اختصاص دارد به یکی از دست‌اندرکاران اصلی برنامه ریزی زبان، یعنی فرهنگستان زبان. این گفتگو تاریخ و خصوصیت های سه فرهنگستان زبان ایران در در سه دوره حکومتی مختلف در سده ۱۳۰۰ هجری شمسی را بررسی می‌کند. در این گفتگو نکات جالبی می شنوید در مورد واژه سازی‌های اولیه در دوران رضا شاه، واژه‌های جعلی دساتیری، تاریخچه و عملکرد فرهنگستان سوم برپا شده در جمهوری اسلامی، ورابطه بلوغ یا تحکیم یک حکومت با تاسیس فرهنگستان زبان.

گفتگوی چهارم می پردازد به موضوع روش های مختلف معادل‌یابی برای واژه های بیگانه. این گفتگو شامل موضوعاتی است مانند شناسنامه دار یا خودی شدن بعضی واژه های بیگانه، از پرتغالی و روسی و مغولی گرفته تا فرانسوی و انگلیسی؛ همچنین روش های مختلف معادل سازی، واژه سازی بر اساس فرآیندهای طبیعی یا ساختگی، و بررسی پیدایش بسیاری از واژه های نو  مانند ترابری، پاتک، پادزهر، یونش، و سرواژه ها acronyms

گفتگوی پنجم، همانند یک جمع بندی است که به این سوال اساسی می پردازد: اصلاً اینهمه زحمت برای چه؟ یعنی آیا حساسیت به ورود واژه های بیگانه هیچ توجیه عملی و  زبان شناسانه‌ای دارد یا صرفاً موضوعی است مربوط به احساسات یا تعصبات ملی گرایانه؟ این گفتگو اشاره‌هایی دارد به فرآیند لاجرم استحاله زبان و آینده زبان فارسی, تاثیرات برنامه‌ریزی زبان یا نگهبانی زبان در سرعت این استحاله، و رابطه معادل یابی با  سرریز کردن دانش از دانشگاه به سطوح پایین‌تر آموزشی و به بدنه جامعه. همچنین درباره دلیل و مزایای معادل یابی از ذخایر بومی گفتگو میشود با اشاره های جالبی مثل معادل های پیشنهادی برای نام انواع ابرها: کومه‌ای به جای کومولوس، بارا به جای نیمبوس، پرسا به جای سیروس، و غیره.

کلمات کلیدی: برنامه ریزی زبان در فارسی، مسئله واژگان بیگانه،فرهنگستان های زبان ایران، نگهبانی از زبان فارسی، وام گیری واژه

 ۱-  در هر زبانی بیشتر واژه‌ها قرضی هستند

۲- ۶:۰۰  پیدایش حکومت‌های ملی و اعلام زبان ملی رسمی

۲-۱- ۱۴:۰۰  مثالهای زبان رسمی در چند کشور

۳- -۱۶:۰۰   برنامه‌ریزی زبان از دید ایدیولوژیک و عملی

۴-  ۱۹:۰۰ واژه سازی و ترکیب واژگان در گذشته و جهان اکنون

۵-  ۲۰:۳۰ درصد واژگان عربی در نثر و شعر، در متون عرفانی و علمی

۶-   ۲۵:۳۰ دستور زبان نویسی برای فارسی و عربی

کلمات کلیدی: واژگان بیگانه، قرض گیری واژه ها، زبان رسمی ملی،واژگان عربی در نثر و شعر، دستور زبان نویسی در فارسی و عربی

۱-  ۰:۰۰ قرض گیری های فارسی از زبانهای دیگر، خوبها و بدها

۲- ۱:۳۰   ایراد قرض گیری از عربی

۲-۱  ۲:۳۰ اختلال بخاطر ناسازگاری واژه‌‌سازی  عربی با فارسی

۲-۲- ۶:۰۰   خلاصه ایراد نوع قرض‌گیری از عربی

۳-   ۱۱:۲۰ دوران قاجار، وامگیری از زبان فرانسه

۳-۱   ۱۵:۲۰ فرضیه دلیل آوایی ترجیح وامگیری از فرانسوی به جای انگلیسی

۳-۱-۱- ۱۸:۲۰   نقش تلفظ مصوتها در تشکیل لهجه

۲۴:۲۰-۴   دوره نفوذ انگلیسی در فارسی بعد از جنگ جهانی دوم

۲۷:۲۰-۵    سازگارسازی تلفظ کلمات وارده با تلفظ فارسی

۲۸:۳۰-۶   رابطه زبان عوام و خواص با واژه‌های عربی

واژه های کلیدی: قرض گیری فارسی از عربی، وام گیری فارسی از زبان فرانسه، وام گیری فارسی از زبان انگلیسی، سازگار سازی تلفظ کلمات وارده، رابطه عوام و خواص با واژه های عربی

1-  ۰:۰۰   روشها و منابع برنامه‌ریزی زبان، فرهنگستان‌ها

2- ۱:۳۰    فرهنگستان اول، دهه ۱۳۱۰

3- ۶:۰۰   واژه سازی در نیروی نظامی سردار سپه در حدود ۱۳۰۱

3.1- گریز:

۷:۰۰3.1.1     تاریخچه‌ی کلمه‌ی ارتش، انتشار کتاب دساتیر فارسی در هند، کلمه‌های مجعول دساتیری

۱۱:۳۰3.1.2     تاریخچه‌ی بعضی درجه‌های ارتشی

۱۳:۰۰3.1.3   کلمه ارتش در لغتنامه‌ها، بخصوص دهخدا

۱۶:۱۰-4   واژه سازی در دوران رضا شاه، فرهیختگان آن دوران

۱۹:۴۵-4.1   برخورد آنها با روشهای مختلف واژه سازی

۲۰:۳۵-5   زمانهای تشکیل سه فرهنگستان

۲۴:۰۰-6   تفاوتهای روشهای  سه فرهنگستان

۲۵:۳۰-7   جمهوری اسلامی، فرهنگستان سوم، حسین حبیبی

۲۸:۵۵-7.1   حداد عادل در راس فرهنگستان سوم

۳۱:۰۰-7.1.1   حداد عادل مرید سابق سید حسین نصر

۳۲:۲۵-7.2   تاریخچه، عملکرد، و کارنامه فرهنگستان سوم

۳۴:۵۰-8   رابطه بلوغ سه حکومت با تشکیل سه فرهنگستان

۴۲:۳۰-8.1   همکاری روشنفکران با حکومت‌ها

۴۶:۰۰-9   بخشها و محلهای صرف بودجه فرهنگستان سوم

برچسب ها:سه  فرهنگستان زبان ایران، کتاب دساتیر فارسی، همکاری روشنفکران با حکومت ها، کارنامه فرهنگستان زبان ایران، واژه سازی در نیروهای نظامی سردار سپه

1- فرهنگستانها و بومی سازی: پیدا کردن معادل های «بومی» یا «خودی» برای واژه های «بیگانه»؛

— مسئله واژه‌های عربی یا ترکی؛

۶:۰۰2 گروه اول واژه های بیگانه:  بومی شده یا شناسنامه دار؛ گمرک، ریال، تومن، تلویزیون، کامپیوتر، فایل(؟)

۸:۳۰2.1 مکانیزم شناسنامه دار شدن: آوایی، ساختاری، دستوری یا مشتق سازی، نوشتاری

۱۱:۰۰3 گروه دوم واژه های بیگانه: وارد زبان فارسی شده ولی شناسنامه دار نشده: دیلیت،‌ سیو

۱۹:۰۰3.1 روشهای معادل گزینی؛ رایانه و یارانه؛

۲۷:۰۰3.2 معادل سازی ارتش: خودرو برای ماشین

۲۸:۳۰3.3 علت وجودی بعضی مترادف ها

۳۰:۰۰4 گروه سوم واژه های بیگانه وارد زبان فارسی نشده

4.1ولی در آستانه ورود: واژه‌های تخصصی: علوم,  فناوری،  هنر…

۳۴:۳۰4.2  مقاومت در مقابل معادل‌های پیشنهادی: تفاوت گروه دوم و سوم

۳۶:۰۰5 روشهای معادل یابی:

5.1- بازیافت واژگان باستانی، محلی (واج برای phoneme)

5.2- ۳۸:۳۰  ساختن واژه جدید: استفاده از از واحدهای واژه ساز باستانی

— (پیشوند «ا» در مثلاً در امرداد، آهو؛ «پاد» در پادزهر، پاتک؛ «ترا» در ترابری، تراکنش)

5.3- ۵۰:۰۰ واژه سازی با استفاده از امکانات موجود زبان فارسی

5.3.1 ۵۱:۳۰ فرایند طبیعی: بر اساس نظام شناخته شده زبان

5.3.2 ۵۳:۳۰ فرایند ساختگی: مثلا سرواژه‌ها acronyms

5.3.3 ۵۶:۳۰ روش های بینابینی: یونش، اکسایش

برچسب ها:  واژگان بیگانه، واژه سازی، بومی سازی، معادل یابی،شناسنامه دار شدن واژگان بیگانه

1- معادل سازی برای واژگان بیگانه چه لزومی دارد؟

1.1-تولد و مرگ تدریجی زبان ها؛

— ادعای عدم تغییر زبان فارسی از زمان فردوسی تا حال؛

1.2- ۷:۰۰ معادل سازی طبیعی توسط جامعه؛

1.3- ۹:۰۰ تاثیر ورود واژگان بیگانه بر سرعت تغییر یا میرایی

۱۱:۰۰1.4 چگونه نگهبانی از زبان  سرعت استحاله را کم میکند؟

–تسهیل ارتباط میان کاربران زبان

1.5- ۱۲:۰۰ ترجیح معادل بومی‌سازی بر خودی سازی واژه بیگانه

1.5.1-استفاده  معادل‌سازی از عناصر موجود

1.5.2- مثال گروه هواشناسی فرهنگستان و نامهای ابرها:

–کومه‌ای=کومولوس، کومه‌ای-بارا= کومولو-نیمبوس، پرسا=سیروس، پوشنی=استراتوس

1.6- ۱۹:۳۰ سرریز دانش و فناوری از محل تولید به رسانه‌ها و جامعه در غرب، مقایسه با ایران

۲۶:۰۰1.6.1 مقایسه برنامه‌ریزی زبان در غرب در گذشته و حال:

–گذار از استفاده در زبان های کلاسیک به استفاده از زبان روزمره

2- ۳۳:۳۰ جمع بندی

2.1-لزوم معادل بومی‌سازی؛ نامأنوسی بومی‌سازی، چرا یارانیدن و نه کامپیوتریدن؟ یکدستی زبان

2.2 ۳۹:۳۰ معیار: اختلال در ارتباط؛

2.3-مورد گفتار تمام انگلیسی در بعضی دروس دانشگاهی ایران

2.3.1-مسئله قطع ارتباط علم دانشگاهی با سطوح پایین تر آموزشی و با بدنه جامعه

2.3.2-اختلال در عمومی سازی دانش

برچسب ها: چرا معادل سازی؟ تولد و مرگ تدریجی زبان ها، نگهبانی از زبان، مهندسی زبان، معادل سازی و عمومی سازی دانش در جامعه